Artnit

O Crnojevićima je ispevan mali broj pesama, mada je buran život ovih vladara pružao obilje materijala za epsko pesničko stvaranje. Među njima se izdvaja svojim umetničkim kvalitetima narodna epska pesma Ženidba Maksima Crnojevića iz pokosovskog ciklusa. U njenoj tematskoj osnovi žive nejasna sećanja na krvave međusobne obračune na dvoru Crnojevića, izazvane neprijateljskim uticajem i intrigama tuđina.

U narodnoj epskoj pesmi Marko Kraljević i beg Kostadin lik Marka Kraljevića je naslikan u duhu i karakteristikama siromašnog čoveka iz naroda i njegovih humanih shvatanja o sinovljevoj dužnosti, ljubavi prema socijalno obespravljenim i u mržnji prema skorojevičkoj nadmenosti.

Posebno mesto u kosovskom ciklusu narodnih epskih pesama ima lik majke u pesmi Smrt majke Jugovića. Taj lik je jedan od najviših umetničkih ostvarenja celokupne srpske književnosti. U njemu je slikovito prikazana herojska tragedija majke koja hrabro podnosi smrt svog muža i svih svojih sinova, do trenutka kada nagomilani, potiskivani bol raznosi celo njeno biće.

Narodna epska pesma Stari Vujadin je jedna od najlepših iz hajdučkog ciklusa. U pesmi je umetnički uobličen motiv hajdučke vernosti i izdržljivosti. Lik Starog Vujadina je jedan od najupečatljivijih u srpskoj epskoj poeziji. Kroz njegov lik su vidno istaknuti hajdučki ponos, viteško dostojanstvo i dubok prezir prema neprijatelju.

Narodna epska pesma Marko Kraljević i Mina od Kostura ima više varijanti. Najpoznatiju varijantu zapisao je od nepoznatog narodnog pevača Vuk Stefanović Karadžić, i objavio u II knjizi Srpskih narodnih pesama pod brojem 6.

Narodna epska pesma iz pokosovskog ciklusa, Smrt vojvode Prijezde po svojoj besedi i dramatičnoj impresiji ubraja se u jednu od najlepših epskih pesama. U njoj je opevan tragičan kraj Todora od Stalaća i njegove ljube Jelice. Vuk Stefanović Karadžić je ovu pesmu čuo i zapisao od Slepe Jece, rođene kao Jelisaveta Marković.

U narodnim epskim pesmama hajdučkog ciklusa opevani su hrabri hajduci. Neki od njih su bili istorijske ličnosti, a neki su književni likovi oblikovani prema istorijskim ličnostima. Jedna od najpoznatijih narodnih epskih pesama koja prikazuje hajdučko držanje na mukama je Mali Radojica. O Radojici, junaku ove pesme istorija ništa ne govori.

Narodna epska pesma Starina Novak i knez Bogosav pripada ciklusu hajdučkih epskih pesama. Kroz ovu pesmu hajdučija je najuverljivije i najpotpunije sagledana. Osim toga, ovo je jedna od retkih pesama u kojoj su obuhvaćena ne samo turska vremena, već je sačuvana jedna uspomena na nepravedne društvene odnose u srpskoj feudalnoj državi.

U narodnim epskim pesmama o Zrinjanima i Ugričićima su opevani mnogi junaci. Najviše ima pesama o slavnom braniocu Sigeta, Nikoli Zrinskom koji je ratovao protiv Turaka još od svoje rane mladosti i prošao kroz mnogobrojne okršaje. Njegov najpotpuniji lik je dat u epskoj pesmi Ban Zrinjanin i Begzada devojka.

Narodna epska pesma Ivo Senković i aga od Ribnika pripada ciklusu uskočkih pesama. U njoj je veoma upečatljivo prikazan lik šesnaestogodišnjeg mladića Ive Senkovića koji menja oca na megdanu sa iskusnim ratnikom, agom od Ribnika i uspeva da sačuva ugled i čast svoje uskočke porodice.